در سالهای اولیه دوران قاجار و زمانی که مدرسه صنایع مستظرفه ایجاد شد، نوعی تجدد خواهی نیز در ایران اشاعه پیدا کرد که ریشه آن را حتی در هنر نقاشی آن دوران هم میتوان یافت و با واسطههایی نظیر صنیعالملک (عموی کمالالملک) و علیاکبرخان مزینالدوله نطنزی که به اروپا سفر کرده بود و در دورههای بعد نیز حضور معلمان اروپایی در مدرسه صنایع مستظرفه باعث شد هنر نقاشی از شکل سنتی خود خارج و ریشههای هنر اروپایی در آن دیده شود.
تاثیر نقاشی اروپایی بر آثار کمالالملک
علیاکبرخان مزینالدوله نطنزی از جمله نقاشانی بود که به اروپا سفر کرده و معلم کمالالملک هم بود و این فهم را که نقاشان ایرانی نباید تنها به طبیعت اقتدا کنند به وجود آورد و نوعی نقاشی رئالیستی را وارد نقاشی ایرانی کرد. به دلیل استعداد ویژهای که محمدحسن غفاری (کمالالملک) داشت در سن نوجوانی توانست با دقت بالایی نقاشیهایی از پرتره چهرههای بزرگان آن دوران بکشد، به طوریکه وقتی چهرهای از اعتضادالسلطنه وزیر آن زمان را نقاشی میکند و ناصرالدین شاه آن را میبیند؛ مجذوب آن میشود و محمد غفاری را به کاخ گلستان دعوت میکند و اینگونه او نقاش باشی دربار ناصرالدین شاه میشود که در دوران جوانی در کار خود به یک اقتدار میرسد. اوج شکوفایی کمالالملک را میتوان در تابلوی محبوب «تالار آیینه» دید.
کمالالملک فهم نقاشی اروپایی را در ایران آموخت
نکته بسیار مهمی که از نقاشیهای کمالالملک به چشم میخورد این است که او فهم هنر نقاشی غربی (رئالیستی) را در ایران یاد گرفت نه در اروپا، و از این طریق چیزی را به هنر ایران تحمیل نکرد و تنها نگاهی را که به هنر غرب شده بود به کمال خود رساند. عنوان کمال الملک برای محمد غفاری در دوران مظفرالدین شاه انتخاب شد، به گونهای که او خود درخواست میکند عنوانی را که شایسته او باشد، برایش انتخاب کنند و پدر محمدعلی فروغی «کمالالملک» را پیشنهاد میدهد و مورد پذیرش او قرار میگیرد و بعد دربار هم این نام را میپذیرد.
تاثیر نقاشیهای اروپایی در آثار کمالالملک
عموی کمالالملک (صنیعالدوله) وقتی از اروپا باز میگردد، تعداد زیادی از پوسترهای قدیمی اروپایی مانند نقاشیهای رامبراند، روبنس و... را با خود به ایران میآورد و آنها را سرمشق هنرجویان خود قرار میدهد. بنابراین کمالالملک هم تحت تاثیر این هنر قرار میگیرد و این فهم غلط در جامعه ایجاد میشود که کمالالملک باعث تغییر مسیر اصلی هنر میشود، در حالی که او خود هنرجوی این ماجرا بودهاست.
تالار آیینه برجستهترین اثر کمالالملک است
در سفرهای ناصرالدین شاه و خیمه زدنهای او در طول سفر، پرترهها و منظره پردازیهای زیادی از سوی کمالالملک خلق می شود که برجستهترین آنها تالار آیینه است. تعدادی از آثار او هم در کاخ گلستان وجود دارد که از میان آنها میتوان یک تصویرسازی از پرندگان را نام برد که گویی یک کار پژوهشی است. سال گذشته نیز یک اثر از مجموعه کارهای این استاد بزرگ با عنوان «پختیه» که در زبان فرانسوی به معنای «دربان» است کشف شد که کمالالملک آن را در فرانسه نقاشی کرده بود و گرایشهای مدرن را میتوان در آن یافت. این اثر در خانواده ابوالحسن خان صدیقی که یکی از مهمترین شاگردان کمالالملک بود مدتها محفوظ بود تا اینکه با کشف یک سلسله عکس از آن دوران متوجه شدیم این نقاشی نیز مختص کمالالملک است. این اثر در نهایت توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران خریداری و زمانی که موزه مکتب کمالالملک راهاندازی شد به آنجا سپرده شد.
شاگردان معروف کمال الملک
کمالالملک را میتوان یکی از استادان برجسته دوران خود نامید که توانست شاگردانی را تربیت کند که بعدها تبدیل به استادان بزرگی شدند که هنر مدرن ایرانی را پایهگذاری کردند. از مهمترین شاگردان او میتوان میرزا اسماعیل آشتیانی، ابوالحسنخان صدیقی، علی محمودی، حسنعلی وزیری و علیمحمد حیدریان را نام برد که بعد خود از بنیانگذاران دپارتمان نقاشی در دانشگاه تهران بود و سالهای طولانی استاد دانشکده هنرهای زیبا بود که از دل آن دانشکده جلیل ضیاپور، حسین کاظمی، سهراب سپهری، پرویز کلانتری و ابراهیم جعفری، تاثیر بسیاری از این استاد برجسته آثار هنری گرفتند، به گونهای که میتوان کمالالملک را واسطهای بین هنر سنتی و مدرن دانست که خودش در فرآیند آموزش هنر، هنر رئالیسم اروپایی را یاد گرفت و در ادامه شاگردانش هنر مدرن ایرانی را پایهگذاری کردند.
کتابی که به معرفی شاگردان کمالالملک میپردازد
مکتب کمالالملک نزدیک به هفت دهه هنر ایران را زیر نفوذ داشت. شاگردان این مکتب به شهرهای دیگر سفر کردند و به اشاعه آموختهها و توانایی خود اهتمام ورزیدند اما این سیطره تنها از سوی شاگردان مستقیم و غیر مستقیم استاد رقم نخورد. در واقع، چنانچه هنر ناتورالیسم اروپا را تا حدودی یک پذیرش ناگزیر در جریان مدرنیته تلقی کنیم که دیر یا زود به جریان هنر سرزمین ما نیز نفوذ میکرد، باید اذعان کرد افراد دیگری بودند که این خوانش را جدای از جریان کمالالملکی آن آغاز کردند و به کمال رسانیدند؛ به طور مثال، برادران میرمصور ارژنگی و رسّام ارژنگی از آن دسته بودند. کتاب «مکتب کمال الملک» نیز در این زمینه به معرفی و بررسی آثار و جایگاه 46 تن از اولین نقاشان واقعگرای ایران را که بعدها اولین استادان نقاشی دانشگاه تهران شدند، میپردازد. این کتاب به سفارش سازمان زیباسازی شهر تهران به سرانجام رسیده و تمامی تصاویر انتخابی کتاب جز چند مورد، از آثار موزه تازه تأسیس کمالالملک گرفته شدهاست.
این کتاب سال 1393 در شمارگان 1000 نسخه به قیمت 20 هزار تومان از سوی نشر پیکره منتشر شده است.
نظر شما